برج سه گنبد ارومیه

برج سه گنبد

یکی از جاذبه های تاریخی شهر ارومیه برج سه گنبد آن است. سه گنبد برجی تاریخی است که در سال ۵۸۰ هجری قمری مصادف با سال ۵۶۳ هجری شمسی یعنی حدودا ۳۶سال قبل از حمله مغولها در بخش جنوب شرقی شهر ارومیه در خیابان جانبازان (استاد برزگر کنونی ) بنا شده است، این بنا آرامگاهی است با قدمت حدودا ۸۰۰ سال که به دوره سلجوقیان برمی گردد و با معماری جالب توجهش گنجینه ای ارزشمند تاریخی به حساب می آید. این بنا تا قرن ۱۹ چندان مورد توجه نبود اما ویژگی های معماری منحصربفردش به ناگه توجه همگان را به خود جلب کرد برج مدور سه گنبد به دستور شیث قاطه المظفری، یکی از امرای سلجوقی و به دست منصور بن موسی بنا شده و مقبره امیران سلجوقی بوده و با اینکه در زمان سلجوقیان ساخته شده اما شیوه آجرکاری و ظاهر معماری آن به مانند برج های دوره طغرل می باشد اما در کل شواهد نشان می دهد که بنا در قرن ۶ ساخته شده است به عقیده برخی مورخان در گذشته بنای دیگری متعلق به دوره ساسانی در این مکان وجود داشته که پس از حمله اعراب متروک و نابود شد، البته مدرکی برای اثبات این نظر وجود ندارد.

دلایلی که احتمال می‌دهند این بنا متعلق به دوره ساسانی است، یکی پلکانی بودن ورود به محل عبادتگاه است که در بناهای اسلامی نظیر آن دیده نمی‌شود. احتمال وجود آتش در طبقه سوم و اثر دست معماران که موردی نادر در بناهای اسلامی است از دلایل دیگر آن است. در زمان سلسله ساسانی معماران اثر دست خود را مانند امضا در جایی که بنا می‌کردند، می‌گذاشتند. در دوره سلجوقی این گونه بناها رواج داشت و تمام تزئینات مربوط به دوره سلجوقی است.

در هر حال این بنا، حوادث بسیاری را از سر گذرانده و همچنان پابرجا و استوار مانده است. برج سه گنبد که در اصل کاربریِ آرامگاه داشته، ابتدا در بیرون شهر ارومیه ساخته شده و با توسعه‌ی شهر ارومیه، اینک داخل شهر و در میان بافت قدیمی قرار گرفته است و در اطراف آن محوطه و حریمی ساخته شده تا تزئینات و بنای برج دچار صدمه و آسیب نشود.

در بدوِ ورود به بنا، ۳ کتیبه‌ با خط زیبای کوفی می‌بینید که آن را از سنگ تراشیده‌اند و به همین دلیل، همچنان از پسِ صدها سال تاریخِ پُر از التهاب، تقریباً بدون تغییر مانده است. بر این لوح، تاریخِ اِعجاب‌انگیزِ «محرم ۵۸۰» به چشم می‌خورد. از این رو شاید بتوان مقبره یا برج آجری سه گنبد را متعلق به قرن ششم هجری دانست. علت نامگذاری این تک‌ساختمان که اساساً حتی یک گنبد کلاسیک هم ندارد به «برج سه گنبد» این است که بنا در اصل دارای سه ساختمان بوده که تشکیل یک مثلث می‌داده‌اند؛ و مراد از «گنبد»، سقفِ مدوّرِ بنا بوده است.

سه گنبد، برجی استوانه ای و مدور به ارتفاع ۱۳ متر و قطر ۵ متر است که دارای دو بخش سرداب و شیون گاه و دو ورودی مجزا می باشد.

این بنا دریچه هایی در ۴ سمت خود دارد و دو طبقه دارد:

طبقه اول شامل سردابه (محل دفن) است که با پوششی قوس دار از طبقه دوم جدا می شود و دری کوچک به ارتفاع ۱۷۰ سانتی متر دارد. طبقه دوم شامل اتاق مقبره یا شیون گاه (معبد) است و دری به ارتفاع ۲۵۰ سانتی متر دارد.
در دو طرف بنا به صورت شمالی و جنوبی دو نورگیر هست که چهار کانال باعث ارتباط آن ها با فضاهای طبقه بالا و پایین می شود. با اینکه عده ای این روزنه ها را نورگیر می دانند اما با توجه به محل قرار گیری و نور کمی که از آن ها عبور می کند می توان دلیل ایجاد آن ها را کوران هوا دانست.
مقبره دو درب در طبقه بالا و پایین دارد؛ درب پایینی با آهن ساخته شده و در سال های بعد به بنا اضافه شده است. درب طبقه بالایی از نوع دو لنگه چوبی است و عکس های قدیمی نشان می دهد که آن هم در دوره های بعدی به بنا اضافه شده است.

در واقع، برج استوانه ای، دخمه ای دارد که بر روی قسمت بالایی آن، اتاق مقبره با آجر ساخته شده و درگاه ورودی آن معماری جالب توجهی دارد که با قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه تزئین شده است.

از طرفی، سقف اصلی گنبد و دیوارهای بنا همگی تا به امروز سالم مانده اند. سمت ورودی شمالی در یک قاب پرنقش و نگار محاط شده و سه کتیبه بر روی در ورودی به چشم می خورد که قسمت بالایی آنها با مقرنس کاری ساده تزئین شده است.

اتاق مقبره شکلی مربعی دارد اما این اتاق مربعی با مهارت خاص معمار در برج استوانه ای قرار گرفته و دوباره با ترفندهای معماری به دایره تبدیل شده و گنبدی در روی آن گذاشته شده است. داخل اتاق مقبره با قرینه های مقرنس دار در گوشه ها، کاربندی ها، طاق نماهای هلالی تیز زیباسازی شده است. سقف ظاهری قبه ای دارد و آجرهای آن به صورت حلقه ای به دور یک مرکز چیده شده اند.

کف اتاق مقبــره در داخل دخمه زیرین از بین رفته و تنها در کناره ها، بقـایای کمی از آن دیده می شود. دخمـه پوشیده از طاق‌های هـلالی آجــری است چون پایه‌ ی طاق‌ها در اطراف به چشم می خورند. کف دخمه با آجرهایی با طرح‌های زیبای هندسی پوشیده شده و بلندای دقیق دخمه به دلیل از بین رفتن سقف مشخص نیست ولی با توجه به تحقیقات حدود ۱٫۵ متر است.

چیزی که باعث شده این بنا از آثار برجسته هنری باشد به غیر از گنبد رفیع ۹ متری، تزئینات سنگی و رنگ آمیزی هایی است که جذابیت بنا را دوچندان کرده اند.

اطراف این برج قبرهای تاریخی زیادی هست که با توجه به قدسیت محل در اینجا دفن می شدند، به نظر می رسه که مقبره یا برج سه گنبد به احتمال زیاد محل دفن یکی از بزرگان دوره سلجوقی باشد و همچنین به نظر می رسد قبوری داخل این بنا موجود باشد و برای پوشانیدن این قبور از طاق آجری استفاده شده است
این قبرها که صاحب آن ها از طبقه ممتاز جامعه بودند امروز از بین رفته است.

ویژگی جالب این مقبره، سر در جذاب و پرنقش و نگار آن است که با اینکه در آن زمان تزئینات کاشی متداول بوده اما در این مقبره اثری از رنگ آمیزی به چشم نمی خورد. در بنا از تزئینات رنگی استفاده نشده ولی معمار برای اینکه مهارتش را نشان دهد، آجر و سنگ های قهوه ای درخشان به کار برده است و تزئیاناتی را ایجاد کرده که البته قسمت هایی از آن ها امروز از بین رفته اند.
مصالح قسمت‌های تحتانی بنا تا ارتفاع حدود ۳/۶ متر از سنگ‌های تراش خاکستری‌رنگ ساخته شده و از این قسمت به بالا تمام مصالح بنا از آجرهای چهارگوش ساخته شده است.

برج سه گنبد از آثار ملی ایران است که در ۱۵ آذر سال ۱۳۱۴ با شماره ثبت ۲۴۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
این بنای تاریخی برای گردشگران جذابیت خاصی دارد و برای آشنایی بیشتر با معماری دوره سلجوقی دیدن این برج را پیشنهاد میکنیم.

مسیریابی با ویز از مکان فعلی شما تا برج سه گنبد ارومیه (روی آیکن کلیک کنید)

نقشه ماهواره ای برج سه گنبد ارومیه